De gierpont Zeldenrust

_{Iedereen spreekt over de Gierpont Zeldenrust, maar eigenlijk was het een gierbrug. Het verschil? Een pont is schip dat heen en weer vaart om mensen en voertuigen over een rivier of over zee te vervoeren. Een gierpont is een pont die giert; wat dat is wordt hieronder uitgelegd. Een gierbrug verschilt van een gierpont doordat hij uit twee naast elkaar geplaatste schuiten met daarover een brugdek, bestaat: een soort Catamaran.}

Voordat de Waalbrug er was werd het verkeer over de Waal van Lent naar Nijmegen en terug met een veerpont overgezet. En voordat de veerpont voer was er de gierbrug Zeldenrust.

De eerste veerpont, een niet al te grote boot, voer vanaf de 14e eeuw ter hoogte van de Lindenberg met aan de voet van de heuvel de Veerpoort. De naam Veerpoorttrappen herinnert hier nog aan. Later, vanaf begin zestiende eeuw, kwam de aanlegplek van het veer in de buurt van de Kraanpoort te liggen, onderaan de Grotestraat.

Dit veer voer met zeil en roeiriemen naar de overkant.

Vanaf 1657 heeft een gierbrug de verbinding over de Waal verzorgd. Of deze gierbrug meteen al die naam voerde is niet bekend, maar hij heet al eeuwenlang Zeldenrust.
Dat Nijmegenaar Hendrik Heuck zoals sommigen zeggen de uitvinder van de gierpont was blijkt niet te kloppen: wel heeft hij het ontwerp waarschijnlijk als eerste in de praktijk toegepast.

Zo werkt een gierpont

Bij de gierpont wordt gebruik gemaakt van de kracht van de stroming in de rivier. Het plaatje hiernaast toont de veerpont Culemborg II die op hetzelfde uitgangspunt is gebaseerd als de Zeldenrust. Met dank aan Veerpont Culemborg.

De veerboot is aan een lange ketting in het midden van de rivier vastgemaakt. Normaal gesproken zou het schip op de stroming in het midden van de rivier blijven liggen. Door echter de hoek die de boot met de ketting maakt te veranderen kan de veerbaas de boot zo op de stroming leggen dat het water het veer één richting op duwt. Door de kracht van het water in combinatie met de hoek waaronder het schip in het water ligt "slingert" hij als het ware van de ene naar de andere oever. Van Lent naar Nijmegen en terug.

Deze uitvinding betekende een staaltje van energiebesparing van de eerste orde en alleen ijsgang kon het veer stoppen.

De gierpont werd door de loop der eeuwen meerdere keren gemoderniseerd en vergroot. In 1926 is hij vervangen door een aantal motorponten, de Zeldenrust 1 t/m 4.
In 1936 was het afgelopen met de veerpont toen de Waalbrug in gebruik werd genomen. Van 1940 tot 1943 heeft hij toch weer dienst gedaan, toen de Waalbrug om de Duitse opmars te verhinderen werd opgeblazen.¹

De gevolgen van het verdwijnen van de gierpont.

Met de komst in 1936 van de Waalbrug eindigde een periode van bijna 280 jaar gieren. Dat was alles behalve lachen.
Het betekende een gevoelige slag voor de handel aan de Waalkade die juist door de pont kon groeien en bloeien. Met de handel verdwenen de rijkdom en het aanzien van de hele Benedenstad. De onderstad veranderde goeddeels in een krottenwijk.

Na de oorlog richtte de gemeente  alle aandacht eerst op herstel van de door het bombardement zwaar getroffen bovenstad. Daardoor ging de Benedenstad nog verder achteruit. Pas in de jaren 80 van de vorige eeuw is de benedenstad gerehabiliteerd. Ze werd ondanks alle verval en sloop op 18 februari 1980 door het rijk aangewezen als beschermd stadsgezicht. Vooral door de aan die aanwijzing gekoppelde subsidies en ook door toedoen van het Buurtcomité Benedenstad is een aantrekkelijke woonwijk met veel sociale woningbouw ontstaan. Gelukkig zijn daarbij het stratenpatroon en het dakenpatroon van de oude stad in ere gebleven  (een voorwaarde voor rijkssubsidie) en is en wordt ook nu nog, vooral door particulier initiatief, veel ouds alsnog hersteld.

<sup>Foto bovenin: Regionaal Archief Nijmegen.
1. Dit tekstgedeelte is gecompleteerd met enkele Facebookbijdragen op "Oud Nijmegen" d.d. 13 mei 2019 van Marcel Degen, Zita van der Heijden en René van Hoften</sup>