De Joodse gemeenschap in Nijmegen

Oorlogsjaren

"De muren van de synagoge aan de Gerard Noodtstraat werden beklad met een vlekkerig hakenkruis en teksten als ‘Juda vrek’ en ‘Judas stik’. ^{Foto en citaat van Geschiedenislokaal 024}

Ook in Nijmegen verliepen de oorlogsjaren dramatisch voor de joodse gemeenschap. Eind 1940 was aan de Joden in Nijmegen al verboden om parken en horecagelegenheden te bezoeken. In 1941 werd alle Joden verboden vrije beroepen uit te oefenen. Ook in Nijmegen werden de Joden zo steeds meer geïsoleerd van de rest van de bevolking.

Ook volgde een registratie van alle burgers met een joodse afkomst. De deportaties begonnen in het najaar van 1942 en duurden tot april 1943.

Van de 537 Nijmeegse Joden van voor de Tweede Wereldoorlog hebben er maar vijftig de naziterreur overleefd.
^{Een deel van deze tekst is ontleend aan een bijdrage van het Huis van de Nijmeegse geschiedenis.}

In de buurt van een van de beide synagoges van de stad,  die aan de Nonnenstraat, herinnert een beeld van Kitty de Wijze aan de omgekomen Joden. Kitty (Kaatje) de Wijze was een Nijmeegse vrouw die in 1942 in Auschwitz werd vergast.
Tegen de gevel van de "nieuwbouw" aan deze Kitty de Wijzeplaats vind je de namen van alle omgekomen Joden.

Dat dit alles er nogal ingehakt heeft bij veel Nijmegenaren kun je begrijpen als je kennis neemt van de relatie van de stad met de joodse gemeenschap door de eeuwen heen.

Oudere geschiedenis

In Nijmegen bloeide lange tijd een grote joodse gemeenschap. Vermoedelijk kwamen er al Joden mee met de Romeinen en was er een joodse gemeenschap in de tijd van Karel de Grote die de Joden volledige godsdienstvrijheid gaf.

Ook later, in de loop van de 14e en het begin van de 15e eeuw vestigden zich veel Joden in de stad. Nijmegen werd één van de belangrijkste joodse vestigingsplaatsen van het land. Begin 15e eeuw waren er genoeg gezinnen om een synagoge te kunnen bouwen. Die kwam er aan de Jodengas. 

De Jodengas moet je niet verwarren met de nog bestaande Jodenberg. Het was een smal steegje aan de westkant van de voormalige Augustijnenkerk in de Augustijnenstraat, dat een verbinding vormde tussen Houtstraat en Stikke Hezelstraat.

Na 1450 daalde het aantal joodse inwoners snel, onder andere vanwege een kerkelijke bepaling die stelde dat je geen volledige aflaat (vergeving van zonden) kon krijgen als je omging met Joden die tegen rente geld uitleenden. 

Na 1460 is er over joodse bewoners van Nijmegen weinig bekend. Vanaf 1546 was het aan Joden geheel en al verboden zich in de Nederlanden op te houden. De laatsten vertrokken in februari 1547 uit Nijmegen, waarna het stadsbestuur zich de grond toe-eigende van het joodse kerkhof dat buiten de Wiemelpoort lag.
^{De Wiemelpoort (Windmolenpoort) stond ongeveer op de hoek van de Broerstraat - Ziekerstraat - Molenstraat - Plein 1944.}

In 1591 gaf de stad zich over aan Maurits. Binnen de stad mocht alleen de gereformeerde religie nog in het openbaar worden uitgeoefend. Toch was in 1596 de joodse gemeenschap alweer groot en kapitaalkrachtig genoeg om bij de Kronenburgertoren grond te kopen voor een nieuwe begraafplaats. Misschien was de groep te klein om tot vervolging aanleiding te geven.

Rond de pestepidemie van 1635-1636 groeide een negatieve, anti-joodse gezindheid. In de tweede helft van de zeventiende eeuw nam de Joodse gemeenschap in Nijmegen echter duidelijk in omvang toe. De begraafplaats bij de Kronenburgertoren voldeed niet langer en in 1683 werd bij het Mariënburg een nieuw terrein gepacht. De begraafplaats hier is pas na de Tweede Wereldoorlog opgeheven.

In dezelfde periode was er een huissynagoge aan de Vleeshouwersstraat die in 1697 na klachten gesloten werd. Hierna werd een voormalige herberg aan de Grotestraat als synagoge gebruikt.

De synagoge aan de Nonnenstraat

In 1755 werd begonnen met de bouw van een synagoge aan de Nonnenstraat, die een jaar later gewijd werd als volwaardige synagoge. Op het Sabbatfeest van 5 september 1856 werd het honderdjarig bestaan van deze synagoge plechtig gevierd. Tot 1913 heeft deze synagoge de Nijmeegse kille gediend; in dat jaar werd een nieuwe synagoge ingewijd in de Gerard Noodtstraat. De synagoge aan de Gerard Noodtstraat deed tot 2018 dienst als Natuurmuseum. Nu dit museum onderdeel uitmaakt van De Bastei is de vraag wat er met het gebouw gaat gebeuren.

De synagoge in de Nonnenstraat is sinds 2000 weer in gebruik. Hieronder meer over deze synagoge.

In 1998 gingen er stemmen op om de "oude sjoel" aan de Nonnenstraat terug in het bezit te geven van de joodse gemeente en deze opnieuw te gaan gebruiken als het religieuze centrum van het Nijmeegse jodendom. In 1999 werd het gebouw, tot dan enkele jaren in gebruik als dependance van het toen in de Commanderie van St. Jan gevestigde gemeentemuseum, door de gemeente Nijmegen voor de prijs van 1 gulden overgedragen aan de Stichting Synagoge Nijmegen.

Na 244 jaar werd op zondag 26 november 2000 de synagoge aan de Nonnenstraat opnieuw plechtig en feestelijk ingewijd.

Mezoeza

Rechts van de toegang tot de synagoge in de Nonnenstraat vind je de traditionele Mezoeza, een tekstkokertje dat volgens traditioneel joods gebruik op deurposten wordt aangebracht. Het bevat specifieke teksten uit Deuteronomium (Dewariem). Op een perkament wordt met onuitwisbare inkt een zegen geschreven, op de achterzijde schrijft men Sjaddai, een van de Bijbelse namen van God. Het perkament wordt dan opgerold zodat de eerste letter van Sjaddai (de letter shin ש) zichtbaar wordt. Meestal staat de letter Shin ook op het kokertje waarin het perkament geschoven wordt. De mezoeza vind je rechts op alle deurposten die leiden naar de woon-, werk-, en slaapkamers, het hek en de synagoge. Ook aan de deurposten van bedrijven kan hij geplaatst worden.

Het is gebruik van vele joden om bij binnenkomst van het vertrek de mezoeza aan te raken en vervolgens de vingers naar de lippen te brengen.
^{Deze informatie en meer: https://nl.wikipedia.org/wiki/Mezoeza.}

Gerard Noodtstraat

Tot aan 2018 heeft de voormalige door Oscar Leeuw ontworpen synagoge aan de Gerard Noodtstraat dienst gedaan als Natuurmuseum.Na de oorlog werden de joodse diensten gehouden in een ruimte naast de oorspronkelijke synagoge. De geslonken Nijmeegse joodse gemeenschap was niet meer in staat de synagoge te onderhouden en verkocht deze.

Meer hierover

Jodenvervolging 1942-1944 op de Website Oorlogsdoden.

Nijmegen kwam als een van de zwaarst getroffen steden uit de Tweede Wereldoorlog. De website Oorlogsdoden wil een digitaal monument zijn voor de duizenden (laatste schatting: ruim 3700) personen die toen door oorlogshandelingen om het leven zijn gekomen in of buiten Nijmegen, maar die in de stad woonden, werkten of tijdelijk verbleven of daar begraven werden.