Nijmegen, de handel en het Hanzeverbond

Vanaf de middeleeuwen nam de handel over de Waal in betekenis toe. Nijmegen, Tiel en Zaltbommel waren de belangrijkste plaatsen langs de route van Keulen naar Dordrecht. Nijmegen lag ideaal als grootste stad aan de belangrijkste rivier. Hier konden zaken als Rijnwijn, vis, natuursteen, aardewerk, ijzer en staal worden verhandeld. Maar er kon ook worden gerust en geproviandeerd.

Over de Maas voeren Nijmeegse schippers tot ver in Noordoost-Frankrijk en op Vlaanderen.

Tolheffing en tolvrijheden

Hier in Nijmegen was de Besiender druk met het innen van de tol. Zijn huis of kantoor stond vlak bij het water en het staat er nog, sinds 1525, aan de Steenstraat, net achter de Waalkade.

Het Nijmeegse schippersgilde Sint Olof was een van de rijkste en invloedrijkste gilden van de stad. Dat was onder andere het gevolg van tolvrijheden die Nijmeegse burgers genoten. Daardoor konden ze tegen concurrerende prijzen handel drijven.

Deze tolvrijheden, die eindigden aan het begin van de 80-jarige oorlog, golden in grote delen van het huidige Nederland en langs de Waal en de Rijn van Zaltbommel tot Koblenz. Ook op de Maas hoefden Nijmeegse schippers nauwelijks tol te betalen. Daar gold voor hen tolvrijheid van Frankrijk tot aan Batenburg toe.

Begin 15e eeuw sloot Nijmegen zich, net als Tiel en Zaltbommel, bij de Hanze aan.

De Hanze

De Hanze was een handelsverbond dat een groot gebied in Noord-Europa besloeg. Het verbond bestond uit steden in het huidige Duitsland (waar de Hanze is ontstaan) België, Nederland, Polen, Noorwegen, Zweden en de Baltische staten. In de hoogtijdagen van de Hanze, in het midden van de vijftiende eeuw deden ook Engeland, Finland en Rusland mee.

Het doel van de Hanze was het bevorderen van de veiligheid op zee en van de handel door onderlinge bescherming, het lobbyen bij vorstenhuizen en het beslechten van conflicten tussen de deelnemende steden. Soms gold onderling ook tolvrijheid. De Hanze was geen formeel instituut, meer een los-vast verband waarbij steden zich konden aansluiten.

Gelre en de Hanze

In Gelre sloot hoofdstad Nijmegen zich in 1402 bij de Hanze aan, maar sommige andere steden in Gelre waren toen al veel langer lid. Zutphen, een van de drie andere hoofdsteden, sloot zich bijvoorbeeld al in 1285 aan. Niet Gelders, maar wel een van de machtigste Hanzesteden Kampen, daarentegen, pas weer later, in 1441.

Andere deelnemende Gelderse steden waren de beide andere hoofdsteden: Arnhem en Roermond. Daarnaast waren behalve het al genoemde Tiel en Zaltbommel,  Doesburg, Doetinchem, Elburg, Harderwijk, Hattem, Lochem, Venlo en Wageningen in het huidige Nederland lid. In het huidige Duitsland waren dat de Gelderse steden Erkelenz, Geldern, Goch en Straelen.

Voor de volledigheid: verder naar het noorden waren, behalve het al genoemde Kampen, Zwolle, Hasselt, Groningen en Deventer lid.

Als je deze volledige lijst van historische Hanzesteden ziet besef je pas hoe ontzettend uitgebreid het gebied was en hoe machtig het verbond moet zijn geweest.

Nijmegen en de Hanze

Nijmegen maakte deel uit van het Hanzekwartier Keulen, niet zo vreemd natuurlijk omdat Duitsland om de hoek ligt en er daardoor nauwe relaties bestaan met Nordrhein Westfalen.

Binnen het Hanzekwartier Keulen was Nijmegen de regionale hoofdplaats ('Vorort') voor de andere Gelderse Hanzesteden. Dat betekende dat alle contacten tussen de Gelderse Hanzesteden en de Hanze via Nijmegen liepen.

De omvang van de Nijmeegse handel via de Hanze was vergelijkbaar met die van bijvoorbeeld Arnhem, Zutphen en Wesel. Het aandeel van Keulen, maar ook van kleinere steden als Deventer en Kampen was echter groter. Steden als Venlo, Roermond, Elburg, Emmerik en Duisburg hadden een kleiner aandeel in de handelsomvang.

In de 16e eeuw werd steeds meer handel over zee met verder weg gelegen landen gedreven. Holland en Zeeland kwamen op en er ontwikkelden zich daar belangrijke handelssteden. Gaandeweg zag de Hanze haar invloed dramatisch dalen. Voor de steden langs de Waal bleef de rivier echter een belangrijke handelsroute en zorgde zij voor welvaart en reuring.

^{Het kaartje is gelicenseerd onder de Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported, 2.5 Generic, 2.0 Generic en 1.0 Generic licentie CC BY-SA 3.0}

^{De foto van de Kölner Pegel is van Dietmar Rabich / Wikimedia Commons / “Köln, Pegelturm -- 2014 -- 1813” / CC BY-SA 4.0.}

^{>> Wallen gesloopt}